Edukacja żydowska często była krytykowana za to, że orientowała się głównie na synagogę, była wąsko ukierunkowana i nie przekazywała ważnej wiedzy o świecie. Powszechnie uważa się, że szkolnictwo żydowskie w Krakowie pozostawało w ciągłym konflikcie ze szkolnictwem nieżydowskim, a Żydzi byli izolowani, z wyjątkiem przypadków, gdy dotykały ich akty antysemityzmu. Rzeczywiście, stosunki między społecznością żydowską i nieżydowską w Krakowie nie były łatwe, ale nie ma dowodów na to, że Żydzi spotykali się z poważną dyskryminacją. A często w historii można znaleźć przypadki, gdy działały ze sobą dwie społeczności – pisze krakow1.one.
Źródła edukacji żydowskiej
Badania wykazują, że to Kraków był głównym ośrodkiem szkolnictwa religijnego od czasu powstania gminy żydowskiej. Można jednak argumentować, że złoty wiek religioznawstwa przypadł na wiek XVI. W XVI wieku dekrety gminy krakowskiej przewidywały, że każda szkoła wyznacza skrybę, który ma uczyć wszystkie dzieci „zapisywać dźwięki języka, którym mówimy”.
W chederach nauczano podstaw judaizmu. W Krakowie pełniły one funkcję jednej ze stałych i zasadniczych instytucji gminy żydowskiej od momentu jej powstania, co potwierdzają dokumenty z 1551 roku. Naukę elementarną zapewniały także szkoły Talmud-Tora, które działały w mieście od 1551 roku, jak zapisano w statucie krakowskiej gminy żydowskiej i Bractwa Talmud-Tora. Na przełomie XVI i XVI wieku rabin Jakob Pollak założył w Krakowie jesziwę talmudyczną, która wkrótce stała się jednym z głównych ośrodków myśli żydowskiej w Europie, zwłaszcza pod przewodnictwem Moisesa Isserlesa.
O szkolnictwie w połowie XVIII wieku wspomina Bogusław Krasnowolski w swoim dziele „Bożnice i cmentarze kazimierskiego Miasta Żydowskiego”. Odnotowuje, że w 1755 roku w budynku na rogu ulic Kupa i Józefa urządzono szkołę, która była związana z Bractwem Synagogalnym. Miało to na celu edukację biednych żydowskich dzieci.
Edukacja religijna vs. świecka
W XIX i XX wieku religijne szkoły podstawowe, zwane chederami, były przedmiotem ostrej krytyki. Jednak we wcześniejszych wiekach chedery i instytucje, takie jak Talmud-Tora, były rewolucyjne, ponieważ udostępniały edukację wszystkim dzieciom, a przynajmniej wszystkim chłopcom w społeczności żydowskiej. Trudno przecenić znaczenie tych szkół. W czasach, gdy prawie wszyscy inni byli analfabetami, w miejscach, gdzie nawet arystokraci mieli trudności z podpisywaniem się własnym nazwiskiem, obowiązkowa szkoła ogólnokształcąca dla żydowskich chłopców podniosła poziom kulturowy osób mówiących w jidysz znacznie powyżej poziomu ich rówieśników nie-Żydów.
Często dochodziło do nieudanych prób władz przejścia na świeckie szkolnictwo dla społeczności żydowskiej. Zasady, egzekwowane w dużej mierze przez autonomiczny rząd Wolnego Miasta zapewniały żydowskim uczniom swobodny dostęp do szkół publicznych na poziomie podstawowym, średnim i wyższym. Jednak w praktyce zdecydowana większość społeczności nie chciała odchodzić od historycznego i religijnego zaplecza stworzonego przez chedery i jesziwy, toteż szerokie szkolnictwo świeckie przyjęto na szerszą skalę dopiero w II połowie stulecia. W latach 1818-1826 do szkoły Bożego Ciała uczęszczało mniej niż 60 dzieci żydowskich, chociaż szkoła znajdowała się w dzielnicy żydowskiej i zapewniała świecką edukację żydowską.
Rodzaje szkół żydowskich
Chcąc zachęcić żydowskich rodziców do świeckiego nauczania swoich dzieci, powstawały szkoły, które służyły wyłącznie dzieciom żydowskim i nie były związane z synagogą. W 1830 roku powstała szkoła podstawowa dla dzieci i młodzieży wyznania mojżeszowego. Naukę w niej mogli podjąć chłopcy i dziewczęta od 6. roku życia. W 1833 roku liczba uczniów tej szkoły sięgnęła 127. Jednak w tym czasie większość dzieci żydowskich w Krakowie nadal uczęszczała do nielegalnych szkół wyznaniowych. Były to szkoły, które oddzielały uczniów żydowskich od uczniów chrześcijańskich, nie mając do tego uprawnień.
W 1836 roku uruchomiono wyższą szkołę podstawową, zwaną Gimnazjum Żydowskie. Służyła uczniom i (oddzielnie) uczennicom z domów prawosławnych, którzy z powodzeniem ukończyli szkołę podstawową. W 1835 roku do szkoły uczęszczało 146 chłopców i 36 dziewcząt.
W 1838 roku szkoła elementarna dla dzieci i młodzieży wyznania mojżeszowego została połączona z żydowskim gimnazjum cząstkowym, tworząc nową placówkę – Szkołę Przemysłowo-Handlową. Szkoła była przeznaczona zarówno dla chłopców, jak i dziewcząt i potwierdzała fakt, że większość społeczności żydowskiej będzie się utrzymywać z handlu i pracy zawodowej, a nie z sukcesów w nauce. Do 1845 roku liczba uczniów Szkoły Przemysłowo-Handlowej osiągnęła prawie 300. Nowa ujednolicona szkoła nie spełniała jednak potrzeb wierzących Żydów. Minęło około 70 lat, zanim powstała nowa szkoła dla dziewcząt.
W połowie stulecia nastąpił pewien ruch w kierunku mieszanego systemu edukacji, głównie z inicjatywy społeczności postępowej. W związku z tym obowiązek szkolny i równe prawa edukacyjne zostały ustanowione przez państwo dopiero w 1867 roku, a w praktyce edukacja podstawowa stała się obowiązkowa dopiero 50 lat później. Dlatego wielu z tych, którzy wyemigrowali w latach 70. i 80. XIX wieku, miało niewielkie lub żadne formalne wykształcenie świeckie.
Rozwój edukacji w XX wieku
Pod koniec XIX wieku obserwowano dodatkowe wpływy polskiego nacjonalizmu i syjonizmu. Dla wielu członków społeczności żydowskiej mogło to równie dobrze doprowadzić do kryzysu lub przynajmniej dylematu tożsamości. W skrajnych przypadkach konflikt między tradycyjnym życiem domowym a świecką edukacją prowadził do nawracania młodych ludzi na chrześcijaństwo.
Tradycyjne formy szkolnictwa żydowskiego z krótkimi przerwami przetrwały do wybuchu II wojny światowej. Do XX wieku żydowska edukacja była elementem kultu religijnego, który obejmował powszechny obowiązek publicznego studiowania i nauczania Pięcioksięgu (Tory, która jest podstawą Prawa Izraela).
Na początku XX wieku pod wpływem różnych żydowskich ideologii politycznych, społecznych i religijnych powstały w Krakowie liczne szkoły żydowskie.
Ortodoksyjna Partia Syjonistów Mizrachi założyła Szkołę Cheder Iwri (1921) i szkołę średnią Tachkemoni (1927). Organizacja syjonistów ogólnych ufundowała Żydowską Koedukacyjną Szkołę Ludową i Średnią (tzw. Gimnazjum Hebrajskie, 1908) oraz Prywatną Koedukacyjną Średnią Szkołę Handlową (1933).
Edukacja w konspiracji w czasie Holokaustu
Szkolnictwo żydowskie nie przestało funkcjonować po inwazji niemieckiej. Jednak dekret z grudnia 1939 roku zabraniał uczniom żydowskim uczęszczania do szkół publicznych. W związku z tym dużą liczbę osób przeniesiono do gimnazjum żydowskiego. W tym samym czasie władze okupacyjne podjęły działania mające na celu ograniczenie oświaty dla nie-Żydów. Działania te obejmowały aresztowanie i deportację profesorów uczelni krakowskich.
Niemcy wydali kolejny rozkaz zamknięcia wszystkich żydowskich szkół prywatnych. Istnieje opowieść, że nauczyciel hebrajskiego, pan Quittner, potajemnie udzielał lekcji. Każdego dnia zajęcia odbywały się w innym budynku. Tajne nauczanie było organizowane przez gminę i trwało aż do likwidacji. Niektóre zamożne rodziny płaciły za prywatne lekcje. Szkolenia w getcie organizowali także członkowie młodzieżowych grup syjonistycznych. Kiedy zabrakło profesjonalnych nauczycieli, starsi uczniowie uczyli młodszych.
W getcie zorganizowano szkolnictwo podstawowe i średnie, w tym szkołę zawodową przy sierocińcu. Żydom pozwolono także uczęszczać do szkół prowadzonych i kontrolowanych przez Radę Żydowską. Prześladowano jednak rabinów, nauczycieli i profesorów uniwersyteckich, a także wszystkich innych zaangażowanych w działalność kulturalną lub oświatową.
Z jednej strony szkolnictwo świeckie w getcie było ograniczane, z drugiej – żydowskie życie religijne, w tym szkolnictwo religijne, kontynuowano w czasie okupacji na Kazimierzu, następnie w getcie, a w końcu w obozie w Płaszowie.
